Ο χειρουργός Κοσμάς Μεγαλοκονόμος, γέννημα θρέμμα των Κυθήρων είναι ο «ξεναγός» στο χθες και το σήμερα ενός μεγάλου παραδείσου, των Κυθήρων και των Αντικυθήρων.

                                                      

                                                                «Άσε»...
                            Άσε την πλώρη λεύτερη στων δελφινιών τη ρότα   
                            τον λογισμό σ’ ανέσπερη ταξιδεμένη αχτίδα  

                            στην Αφροδίτη την καρδιά…τα Κύθηρα για να βρεις 

Συνέντευξη στη Γεωργία Λινάρδου

-Ο παππούς μου, Σταύρος Κωνσταντάτος, συνέδραμε στη δημιουργία και την ανάπτυξη της Πατρικίας Σχολής στον Καραβά. Ποια είναι η ιστορία της; Εξελίσσεται; 

Σταύρος Κωνσταντάτος

«Η Πατρίκιος Γεωργική Σχολή του Καραβά κτίστηκε με χρήματα του Κυθήριου ευεργέτη Γεώργιου Πατρίκιου (1860 – 1930). Ο Πατρίκιος πήγε μικρός στην Αλεξάνδρεια, όπου ασχολήθηκε με την εμπορία βαμβακιού και σύντομα απόκτησε μεγάλη περιουσία. Το ενδιαφέρον για την πατρίδα του εκδηλώθηκε με αγαθοεργίες και προσφορές. Διέθεσε 10.000 λίρες για την οικοδόμηση και λειτουργία της Πατρίκιας Γεωργικής Σχολής του Καραβά. Με 1.000 λίρες αγοράστηκε το οικόπεδο και το 1936 οικοδομήθηκε μεγάλο στέρεο κτήριο που και σήμερα βρίσκεται σε άριστη κατάσταση. Οι άλλες 9.000 λίρες κατατέθηκαν σε τραπεζικό λογαριασμό για να πληρώνονταν με τους τόκους οι καθηγητές και τα έξοδα λειτουργίας. Μεσολάβησε ο 2ος παγκόσμιος πόλεμος και χάθηκε για τη Σχολή το ποσόν αυτό. Η Πατρίκιος Γεωργική Σχολή λειτούργησε μετά τον πόλεμο, 1957 και μέχρι το 1976 ως κληροδότημα της κοινότητας Καραβά, με κρατική φροντίδα. Οι μαθητές που φοιτούσαν ήταν από το νησί και την περιοχή των Βοιών, είχαν τελειώσει το δημοτικό σχολείο και να ήταν μικρότεροι των 20 ετών. Διδάσκονταν ανά τρίμηνο γεωπονία, κτηνοτροφία, ξυλουργική, τοιχοποιία, μελισσοκομία και τυροκομία. Η σχολή λειτουργούσε και ως οικοτροφείο, παρέχοντας στα παιδιά ύπνο και διατροφή. Απέκτησε πρότυπο φυτώριο και πουλώντας δενδρύλλια και φυτά εμπλουτίστηκαν τα Κύθηρα με παραγωγικές ποικιλίες. Αργότερα, λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος των νέων, λειτούργησε μονό ως φυτώριο, προσφέροντας εργασία σε νέους της εποχής. 

Από τους πρώτους καθηγητές, που έμεινε αρκετά χρόνια στον Καραβά, υπήρξε ο Σταύρος Κωνσταντάτος που οι μαθητές του ακόμα τον θυμούνται με αγάπη. Το 2007 και για δύο διετίες το κτήριο της σχολής στέγασε το ΙΕΚ Κυθήρων. Βρίσκεται σε καλή κατάσταση και μπορεί να στεγάσει ποικίλες διδακτικές δραστηριότητες». 

-Από ποια περιοχή των Κυθήρων κατάγεστε; 

«Από τον Ποταμό των Κυθήρων, από γονείς που και οι δύο γεννήθηκαν και έζησαν στο ίδιο χωριό. Όμοια και οι παππούδες μου και οι γιαγιάδες μου. Λόγω των ληξιαρχικών βιβλίων που διασώζονται στο Ιστορικό Αρχείο του Κάστρου των Κυθήρων και έχουν ψηφιοποιηθεί και τις Ενετικές απογραφές που έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών, κατόρθωσα να καταγράψω, εργαζόμενος στο γραφείο μου, την αλληλουχία των προγόνων μου από το 1660 και μετά, για πέντε ρίζες. Δεν ξέρω πόσο είναι κατορθωτό κάτι παρόμοιο για άλλα πρόσωπα που δεν κατάγονται από τα Κύθηρα». 

-Ζείτε στα Κύθηρα; 

«Έζησα στα Κύθηρα τα πρώτα 18 χρόνια της ζωής μου και ζω κυρίως στα Κύθηρα τα τελευταία 10 χρόνια. Λόγω σπουδών και εργασίας έλειψα από το νησί τα ενδιάμεσα χρόνια, όμως κάθε καλοκαίρι και με άλλες αφορμές ερχόμουν συχνά στη γενέθλιο γη». 

-Ποια είναι η ιστορία των Κυθήρων και των Κυθηρίων; Αληθεύει ότι ουδέποτε ήταν ανοιχτοί στον «μαζικό» τουρισμό; 

«Η ιστορία των Κυθήρων έχει να επιδείξει σημαντικές και σπάνιες πτυχές για όλες τις ιστορικές περιόδους. Ακόμα και από τα προϊστορικά χρόνια τα ευρήματα είναι πολλά. Το ίδιο το νησί φέρει πάνω του πλήθος παλαιοντολογικών υπολειμμάτων έτσι που μονάχο του αποτελεί πολύτιμο μουσείο της φύσης. Από τα Ομηρικά Έπη και από όσα για τα Κύθηρα αναφέρει ο Ποιητής, αβίαστα προκύπτει πως αυτά διαθέτοντας ασφαλές λιμάνι, την Ομηρική Σκάνδεια και λόγω της θέση τους, στο μέσον της Ανατολικής Μεσογείου, αποτέλεσαν, τότε που οι δρόμοι ήταν μόνο θαλάσσιοι, τον ομφαλό της γης 1.000 χρόνια πριν αυτό συμβεί με τους Δελφούς. Είχαν αναδειχθεί ως τόπος λατρείας, γιατί στη Σκάνδεια σώζονταν οι ναυτικοί από τον θυμό του "ξυλοφθόνου" Μαλέα. Επίσης υπήρξαν ναυπηγικό και εμπορικό κέντρο και τόπος παραγωγής της ξακουστής πορφύρας. Τόσο ο Όμηρος όσο και ο Ησίοδος, αναφέρουν τα Κύθηρα ως "Ζάθεα", δηλαδή Πανάγια, τιμή που δεν γίνεται για άλλο τόπο. Αυτό συνδυάζεται και με τη γέννηση και τη λατρεία της Ουράνιας Αφροδίτης στα Κύθηρα. Για όλες τις ιστορικές περιόδους υπάρχουν πλήθος ευρημάτων και οι συνεχιζόμενες έρευνες και ανασκαφές αποκαλύπτουν συνεχώς νέα. Τα Κύθηρα αποτελούν ένα εκτεταμένο μουσείο με διάσπαρτα μνημεία, όπως αρχαίοι Ναοί (πρόσφατα ταυτοποιήθηκε Ναός της Αθηνάς) Πρωτοχριστιανικοί και Βυζαντινοί Ναοί με πλούσια εικονογράφηση, Βυζαντινές Καστοπολιτείες, Ενετικά Κάστρα κ. λ. π. Ακόμα και ο βυθός των Κυθήρων και των Αντικυθήρων φιλοξενεί μοναδικά ευρήματα που συνεχώς ανελκύονται (Ναυάγιο Αντικυθήρων - μηχανισμός, έφηβος κ. λ. π. και Μέντωρ με τα Ελγίνεια μάρμαρα). Η αρχιτεκτονική των οικιών, των παλιών σχολείων, των περίτεχνων γεφυριών, καθώς και αυτή των νερόμυλων και ανεμόμυλων, που διάσπαρτα συναντώνται σε λαγκαδιές και λόφους, συμπληρώνουν ιστορικά το τοπίο και έτσι τα Κύθηρα έχουν να αποκαλύψουν κάτι πρωτόφαντο σε κάθε είδους ειδικό περιηγητή. Όλα αυτά αποκαλύπτονται μέσω πυκνού δικτύου περιπατητικών μονοπατιών, σε μια φύση αγνή και μυρωμένη, που η ποικιλία χλωρίδας και πανίδας εκπλήσσει. Το ίδιο εκπλήσσουν και οι εναλλαγές του τοπίου, που αγκαλιάζεται αρμονικά από τους δύο βραχίονες της Πελοποννήσου, Μαλέα και Τέναρο. Έτσι και με τη συνεπικουρία του ξεχωριστού φωτός των Κυθήρων, ξετυλίγονται εικόνες με ασύλληπτο βάθος και καθαρότητα. Τα Κύθηρα είναι το πιο αραιοκατοικημένο νησί της Ελλάδας στην τάξη του μεγέθους του και έχει προστατευτεί τόσο από τον "μαζικό" και απρογραμμάτιστο τουρισμό, όσο κι από την εκτεταμένη και άναρχη δόμηση. Έτσι διατηρεί την αγνότητα της φύσης του, της ιστορίας του, των ανθρώπων του και των παραδόσεών τους». 

-Για όσους ζουν στην Αθήνα και μακριά από αυτήν, ένα ταξίδι στα Κύθηρα είναι πολύ ακριβό. Μπορεί αυτό ν' αλλάξει; 

«Τα Κύθηρα δεν ανήκουν σε συγκρότημα νησιών ώστε ένα πλοίο να εξυπηρετεί πολλά συγχρόνως και να διακινεί πολλούς ταξιδιώτες. Καταχωρούνται στην κατηγορία των αγόνων γραμμών. Με αφετηρία τον Πειραιά, ένα ταξίδι στα Κύθηρα δεν είναι ακριβότερο από άλλα. Όσο βελτιώνεται το οδικό δίκτυο της Λακωνίας και έχει αρκετά βελτιωθεί, τόσο γίνεται και πιο σύντομη η πρόσβαση στα Κύθηρα, γιατί υπάρχουν τοπικές διασυνδέσεις με τη Νεάπολη Βοιών, το Γύθειο, ακόμα και με την Καλαμάτα το καλοκαίρι. Η επέκταση του αεροδιαδρόμου του αεροδρομίου Κυθήρων, που κατά τα άλλα είναι από τα πιο σύγχρονα, θα σημάνει τη μεγάλη αλλαγή στην προσέγγιση των Κυθήρων. Κατά τη γνώμη μου πρέπει να επανεξεταστεί η τοπική σύνδεση των Κυθήρων με την απέναντι Πελοπόννησο και βάσει ορθών κριτηρίων να επιλεγούν τα σημεία προσέγγισης των τοπικών πλοίων, ώστε να μειωθεί η απόσταση, ο χρόνος και το κόστος του ταξιδιού και το θέμα να αφορά "πέραμα" λίγων λεπτών και όχι ταξίδι». 

-Ο Φάρος των Κυθήρων λειτουργεί; 

«Ο Φάρος κατασκευάστηκε στο βορειότερο ακρωτήριο των Κυθήρων, το Σπαθί, επί Αγγλικής "προστασίας", το 1857. Έχει ύψος 25 μέτρων και λειτουργεί από τότε συνεχώς. Τα τελευταία χρόνια έχει αυτοματοποιηθεί. Πριν τη κατασκευή του συνέβαιναν στην περιοχή περί τα 6 ναυάγια κατ’ έτος. Η προσφορά του είναι ανεκτίμητη και θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς φάρους της Μεσογείου, εφόσον φωτίζει πέρασμα με συχνότατη διάβαση πλοίων όλων των μεγεθών. Η θέα της τοποθεσία που βρίσκεται είναι εκπληκτική. Το ερειπωμένο αλλά γραφικό "Σηματώρειο", που βρίσκεται στην περιοχή, συμπληρώνει το κάλλος και την ιστορία του τόπου, καθώς και το γειτονικό εκκλησάκι του Άγιου Νικόλα σε κοντινή πανέμορφη παραλία». 

-Το 1973 ο Ηλίας Λυμπερόπουλος έγραφε για τα Κύθηρα που ποτέ δεν θα τα βρούμε. Γιατί; Μήπως η πολιτεία έχασε το πλοίο της γραμμής; 

«Όσα κι αν υπάρχουν εμπόδια, όποιος θέλει βρίσκει τα Κύθηρα. Μα για να τα βρει, να τα νιώσει σε όλη την ουσία τους, πρέπει να τα ψάξεις. Κι όσο θα ψάχνει τόσο θα βρίσκει και θα εκπλήσσεσαι. Όσοι έχουν καταπιαστεί με αυτό το ψάξιμο καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα: Μια ζωή δεν φτάνει για να βρεις τα Κύθηρα. Εξάλλου το όνομα Κύθηρα προέρχεται από το ρήμα Κεύθω, που σημαίνει κρύβω, κρύβω ομορφιές. Για τούτο και η αρχαία λέξη "Ακύθηρος" προσδιορίζει τον στερούμενο θέλγητρων άνθρωπο». 

 -Ποια είναι τα σημαντικότερα προβλήματα του νησιού και τι πιστεύετε ότι πρέπει να αλλάξει;

«Σημαντικό πρόβλημα είναι το συγκοινωνιακό. Επείγει η επέκταση του αεροδρομίου. Η βελτίωση της συγκοινωνίας θα ακολουθείται από αντίστοιχη ανάπτυξη του νησιού. Πρέπει να αναπτυχθεί και η δημόσια εσωτερική συγκοινωνία στα Κύθηρα. Η απρόσκοπτη υδροδότησης όλων των οικισμών, η δημιουργία δικτύου αποχέτευσης στις τουριστικές περιοχές, η βελτίωση και επέκταση του υπάρχοντος οδικού δικτύου είναι τα πιο σημαντικά θέματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Πρέπει να καλλιεργηθούν πάλι οι αγροί με κατάλληλα φυτά, ώστε να τονωθεί η τοπική παραγωγή και η εμπορία των εξαιρετικής ποιότητας τοπικών προϊόντων. Οι δασικοί χάρτες να συσταθούν βάσει των πραγματικών αναγκών και να μην οδηγούν στην εγκατάλειψη και της ελάχιστης καλλιεργήσιμης γης που έχει απομείνει στα Κύθηρα. Η νομοθεσία που είναι προσαρμοσμένη στον κύριο όγκο του νομού Αττικής, με τις γνωστές ιδιαιτερότητες, θα πρέπει να εξαιρεί τα νησιά του Αργοσαρωνικού, τα Κύθηρα και τα Αντικύθηρα από κάποιες περιοριστικές διατάξεις. Πρόσφατα λύθηκε το θέμα της βόσκησης. Παρόμοια πρέπει να συμβεί και με το θέμα της τουριστικής ανάπτυξης και να μην ισχύουν στα Κύθηρα οι περιορισμοί που ισχύουν για τον Υμηττό, την Πάρνηθα και την Πεντέλη». 

-Πώς θυμάστε την πρώιμη ζωή σας στα Κύθηρα; 

«Η ζωή μου ως παιδί και ως μαθητή στα Κύθηρα είναι η πιο σημαντική. Όχι μόνο γιατί ήταν η πιο ξέγνοιαστη και η πιο ευχάριστη, αλλά γιατί τότε έλαβα εκείνα τα εφόδια που εμπλουτισμένα με το πνεύμα των παραδειγμάτων συμπατριωτών μου, συνετέλεσαν να αποκτήσω την πεποίθηση πως μπορώ να τα καταφέρω. Με αυτή την προίκα έφυγα από τα Κύθηρα και κατάφερα να συναγωνιστώ συνομηλίκους μου, που επί χρόνια ετοιμάζονταν σε φροντιστήρια για την εισαγωγή τους στο Πανεπιστήμιο. Τα παιδικά μου χρόνια φωτίζουν ακόμα τη ζωή μου».     

-Τι σημαίνει η Μυρτιδιώτισσα για το νησί; 

«Είναι η Παναγία των Κυθήρων και των Κυθηρίων. Είναι η προστάτης και η μεγάλη Κυρία. Η μεγάλη αγάπη και η ελπίδα των ντόπιων και των ξενιτεμένων. Το Ιερό Προσκύνημα διοικείτε μέσω συγκεκριμένης νομοθεσία από τους ίδιους τους Κυθήριους και αυτή η Λαϊκή διοίκηση, παράδοση αιώνων, αποτελεί πρότυπο αρμονικής συνδημιουργίας Κλήρου και Λαού. Η Μυρτιδιώτισσα αποτελεί καμάρι, καύχημα και μέλημα για τους Κυθήριους, για τούτο η κατάσταση που βρίσκεται το Προσκύνημα είναι άριστη. Παντού αντανακλάται η φροντίδα των Κυθηρίων. Πράγματι αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση. Σε όλες τις Κυθηραϊκές παροικίες έχουν υψωθεί Ναοί προς τιμή Της ή έχουν αφιερωθεί εικόνες Της με θρόνο. Στις 24 κάθε Σεπτέμβρη, επέτειος της Εύρεσης, πλήθος πιστών συρρέουν στα Κύθηρα». 

-Πείτε μου για το συγγραφικό σας έργο με βάση το νησί.

Η Παναγία Δέσποινα

«Πάνω από 30 χρόνια είμαι συνεργάτης της τοπικής εφημερίδας "Κυθηραϊκά" όπου γράφω "σημειώματα" με ιστορικά και κοινωνικά θέματα. Έχω γράψει βιβλίο με τίτλο "ΠΟΤΑΜΟΣ – Ιστορία και εικόνες" όπου αναφέρομαι στην Ιστορία των Κυθήρων με επίκεντρο την Κωμόπολη Ποταμός και περιλαμβάνω μεγάλο φωτογραφικό αρχείο. Το συγκεκριμένο βιβλίο έχει μεταφραστεί στην Αγγλική γλώσσα και κυκλοφορεί στην Αυστραλία. Βρίσκεται στο στάδιο της έκδοσης ιστορικό μυθιστόρημά μου με τίτλο: "Η Γιαγιά η Μηνού" που μέσα από αυτό περνά η ιστορία της πατρίδας μας από το 1857 μέχρι το 1928, με επίκεντρο τα Κύθηρα, καθώς και τα ιδιαίτερα έθιμα του νησιού. Έχω κυκλοφορήσει τα Ομηρικά Έπη σε έμμετρη και ομοιοκατάληκτη περίληψη και την ποιητική συλλογή "Μικρές Αλήθειες". Στα δύο τελευταία γίνονται αναφορές στα Κύθηρα, κυρίως στην ποιητική συλλογή μου». 

-Πόσα σπίτια στα Κύθηρα βρίσκονται σε κατάσταση εγκατάλειψης, δίχως να ενδιαφέρεται κάποιος γι' αυτά; Τι απόγιναν οι ιδιοκτήτες τους; Και τι μπορεί να γίνει για να μην ερημώσουν παραπάνω τα χωριά; 

«Λόγω της μετανάστευσης παλαιοτέρων ετών, πολλές οικίες έχουν εγκαταλειφτεί. Όμως είναι μεγάλη και η οικιστική ανάπτυξη που επιτεύχθηκε τα χρόνια πριν της κρίσης, με τρόπο που δεν έθιξε το περιβάλλον. Πολλές είναι οι παλιές κατοικίες που αναστηλώθηκαν και αναπαλαιώθηκαν, είτε από επαναπατριζόμενους ξενιτεμένους και τους απογόνους τους, είτε από νέους ιδιοκτήτες. Με τη βελτίωση της οικονομικής κατάστασης αναμένεται η επανεκκίνηση της οικοδομικής δραστηριότητας». 

-Πόσοι κάτοικοι απόμειναν στο νησί; Οι νέοι μένουν εκεί; 

«Οι κάτοικοι κατά τους χειμερινούς μήνες είναι γύρω στους 3.500. Το καλοκαίρι ο αριθμός αυτός πολλαπλασιάζεται. Έρχονται τουρίστες από όλον τον κόσμο και πολλοί Κυθήριοι μετανάστες από Αυστραλία και Αμερική, αλλά και άλλοι από τις παροικίες Αθηνών, Πειραιώς. Όλο και περισσότεροι συνταξιούχοι επαναπατρίζονται. Οι νέοι τα τελευταία χρόνια παρουσιάζουν τη τάση να παραμένουν στα Κύθηρα. Αυτό αποτελεί επιλογή όλο και περισσότερων, το θέμα είναι η εξασφάλιση εργασίας». 

-Είστε αφοσιωμένος στα Κύθηρα. Εάν κάποιος θέλει να ενημερωθεί για την ιστορία των Κυθήρων για το χθες, το σήμερα αλλά και το μέλλον τι πρέπει να κάνει; Σε ποιο site πρέπει να μπει, ποια βιβλία πρέπει να προμηθευθεί; 

«Υπάρχουν το site και τα έντυπα του Δήμου Κυθήρων που είναι αρκετά κατατοπιστικά. Επίσης υπάρχει η εξαίρετη δίτομη "Ιστορία των Κυθήρων" του Παναγιώτη Τσιτσίλια, έκδοση της Εταιρείας Κυθηραϊκών Μελετών και τα βιβλία: "Εδώ γεννήθηκε η Αφροδίτη – Συνοπτική ιστορία των Κυθήρων" του Εμμανουήλ Καλλίγερου, "Ιστορία της νήσου των Κυθήρων", του Μιχαήλ Πετρόχειλου, "Ιστορικά από την παλαιά και σύγχρονη Κυθηραϊκή ζωή", του Ιωάννη Κασιμάτη, "Τα Κύθηρα από την προϊστορική εποχή ως την Ρωμαιοκρατία" του Ιωάννη Πετρόχειλου και πλήθος άλλα αξιόλογων συγγραφέων. Υπάρχουν επίσης τόμοι πρακτικών με ιστορικά και άλλα θέματα από συνέδρια που διεξήχθησαν στα Κύθηρα. Στο κέντρο της Αθήνας (Θεμιστοκλέους 5) στεγάζεται το Κυθηραϊκό Τριφύλλειο Ίδρυμα και υπάρχει βιβλιοθήκη, ψηφιακά αρχειοθετημένη, που ο κάθε ερευνητής μπορεί να αντλήσει πληροφορίες. Έχουν ψηφιοποιηθεί και υπάρχουν στο διαδίκτυο οι τοπικές Κυθηραϊκές εφημερίες, που άρχισαν να εκδίδονται μετά το 1897». 

-Και για τα Αντικύθηρα νοιάζονται κάποιοι και πως;

Ταξίδι στα Κύθηρα:

«Τα Αντικύθηρα έχουν απομείνει με ελάχιστους κατοίκους. Αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημα. Ο σημερινός Δήμαρχος του Δήμου Κυθήρων, που περιλαμβάνει και τα Αντικύθηρα, κατάγεται από τα Αντικύθηρα και προσπαθεί να κάνει ό,τι περνά από το χέρι του για να αποφευχθεί η διαφαινόμενη ερήμωση του νησιού. Για τέτοια φαινόμενα, όμως, πρέπει να υπάρξει συντονισμένη προσπάθεια του κράτους και όλου του Ευρωπαϊκού "οικοδομήματος", γιατί απαιτούνται κίνητρα και υποδομές που πρέπει να χρηματοδοτηθούν. Και πρώτα από όλα να γίνουν οι απαιτούμενες μελέτες».

Από τη Συλλογή του Κοσμά Μεγαλοκονόμου «Μικρές Αλήθειες»

Και για επίλογο: Ένα συγκλονιστικό απόσπασμα από Το ταξίδι στα Κύθηρα...