«Ειρήνη του Θεού» στους Φεουδάρχες...
Ο θεολόγος Ιάκωβος του Βιτρύ κήρυσσε κατά τον 13ο αιώνα ότι:
Ο Θεός δημιούργησε τρία είδη ανθρώπων, τους αγρότες και άλλους
εργαζομένους για να διασφαλίζουν την επιβίωση των υπολοίπων, τους
ιππότες για να τους υπερασπίζονται, τους σοφούς για να τους κυβερνούν,
αλλά ο διάβολος δημιούργησε έναν τέταρτο, τους τοκογλύφους. Δεν
συμμετέχουν στις εργασίες των ανθρώπων και δεν θα τιμωρηθούν μαζί με
τους ανθρώπους αλλά μαζί με τους διαβόλους. Στην ποσότητα χρημάτων
που κερδίζουν από την τοκογλυφία αντιστοιχεί ίση ποσότητα ξύλων που θα
στέλνεται στην Κόλαση για να τους κάψει. Η δίψα της απληστίας τους
σπρώχνει να πιουν βρώμικο νερό […] οι τοκογλύφοι τρέφονται με πτώματα
και ψοφίμια, καταναλώνοντας την τροφή που απέκτησαν τοκογλυφικά […]
Γράφει ο Φώτης Μπαξεβάνης
Η τοκογλυφία τον 13ο αιώνα, αποτελεί κεφαλαιώδες κοινωνικοοικονομικό ζήτημα,
από τη στιγμή που η εκχρηματισμένη οικονομία έρχεται σε αντίθεση με τις χριστιανικές
αξίες.
Στην αυγή ενός νέου οικονομικού συστήματος, εμπλέκονται πρακτικές τις οποίες η
Εκκλησία καταδικάζει με βάση ξεπερασμένες νοοτροπίες.
Μέσα στο αστικό περιβάλλον,
διεξάγεται μια καθημερινή πάλη μεταξύ κοινωνικών ομάδων και μια προσπάθεια
νομιμοποίησης ενός επιτρεπτού κέρδους, το οποίο πρέπει να διαχωριστεί από την
παράνομη τοκογλυφία.
Στην παρούσα εργασία θα επιχειρηθεί ανάλυση της μεσαιωνικής
κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας μεταξύ 11ου -14ου αιώνα, με έμφαση στον τριπλό
κοινωνικό διαχωρισμό, και της φεουδαρχικής κρίσης μέσα από τις αντιλήψεις που
εκφράζει το χωρίο του ιεροκήρυκα Ιάκωβου σχετικά με την τοκογλυφική δραστηριότητα.
Ο τριμερής μεσαιωνικός κοινωνικός διαχωρισμός.
Τον 11ο αιώνα έχει παγιωθεί μια μεγάλη κοινωνική αλλαγή, αποτέλεσμα της
εγκαθίδρυσης δεσμών προσωπικής εξάρτησης, μεταξύ βασάλων και φεουδαρχών, οι
οποίοι αποσάθρωσαν τη βασιλεία. Χαρακτηρίζεται από κοινωνικές ανισότητες και τη
συσπείρωση των πληβείων γύρω από τον χωροδεσποτικό πύργο για λόγους προστασίας.
Η Εκκλησία προσπαθεί να αποστασιοποιηθεί από τα εγκόσμια και επιβάλλει την «Ειρήνη
του Θεού» στους φεουδάρχες.
Οι περιορισμοί που θέτει στις βιαιοπραγίες εναντία στους
αμάχους, οδηγούν στην εξαγωγή της βίας στις κοινωνίες των «απίστων» και στη
συσσώρευση πλούτου και λαφύρων.
Η «Ειρήνη του Θεού» στηριγμένη στη βασιλεία του Ενός, επιβάλλει ένα σταθερό
κοινωνικό διαχωρισμό, αποτελούμενο από τρεις κατηγορίες (ordines). Στο πρώτο επίπεδο
βρίσκονται οι άνθρωποι της προσευχής (oratores), υπογραμμίζοντας την ανωτερότητα
της μοναστικής ηθικής έναντι των εγκοσμίων. Στη δεύτερη θέση βρίσκεται η κατηγορία
των πολεμιστών (bellatores), ουσιαστικά η κυρίαρχη τάξη, που προστατεύει την κοινωνία.
Διαβιεί παρασιτικά και απαιτεί την κάλυψη πολεμικών και άλλων δαπανών από τους
υποτελείς της.
Η αποστολή των δύο αυτών τάξεων, δικαιώνει την απαίτηση τους να
συντηρούνται από την εργασία της τρίτης κατηγορίας, αυτής των αγροτών (laboratores),
οι οποίοι είναι αποκλειστικά υποταγμένοι στο σκοπό αυτό.
Η απελευθέρωση από την υποχρεωτική καταβολή φόρων, που οι αριστοκράτες
επιφυλάσσουν στον εαυτό τους, συμπιέζει το εισόδημα των πληβείων. Αυτοί κερδίζουν
την ελευθερία τους, χάνουν όμως οποιοδήποτε κεκτημένο αξιοπρεπούς διαβίωσης και
εργασίας.
Το μοντέλο αυτό υποστηρίζει ένα αμετάβλητο αρμονικό κόσμο, αλλά αγνοεί
την επιταχυνόμενη οικονομική ανάπτυξη που θρέφεται από το «πλεόνασμα», το οποίο
πυροδοτεί τη δημιουργία ανελαστικών αναγκών από μέρους της αριστοκρατίας.
Η μεσαιωνική οικονομική σκέψη και αντίληψη.
Τον 11ο αιώνα υπάρχουν τρεις αντιλήψεις χωροδεσποτικής υποτέλειας. Η
επιβεβαίωση της δουλείας, με το σώμα του πληβείου να καθίσταται κτήμα του
φεουδάρχη. Η παραχώρηση γαιών για εκμετάλλευση, με αντίτιμο την προσφορά ενοικίου
ή αγγαρείας. Τέλος η πλήρης δικαιοδοτική εξουσία του άρχοντα προς τον υποτελή, που
επιτρέπει την κατάσχεση της περιουσίας του.
Το εθιμικό αυτό δίκαιο αρχίζει να
μετασχηματίζεται στις ιταλικές πόλεις σε εκχρηματισμένες οικονομικές σχέσεις.
Αναπτύσσεται το εμπόριο μακρινών αποστάσεων και στους δρόμους του εμφανίζονται οι
πόλεις. Η εποχή του «εμπορικού καπιταλισμού», αποτελεί, σύμφωνα με μια
ιστοριογραφική άποψη, την απαρχή της φεουδαλικής κρίσης.
Η οικονομική ανάπτυξη από τον 11ο μέχρι τον 12ο αιώνα, οφείλεται αφενός στη
δημογραφική ανάπτυξη αφετέρου στην επέκταση των καλλιεργειών. Η βελτίωση
εργαλείων και καλλιεργητικών μεθόδων είναι υποβαθμισμένη.
Η αδιαφορία για
οικονομική ανάπτυξη, αντικατοπτρίζεται και από τις ισχυρές αντιδράσεις της Εκκλησίας
στη δημιουργία ενός «πρωτοκαπιταλιστικού» περιβάλλοντος με αναφορά στο κέρδος. Η
μόνη μορφή δανεισμού τον Μεσαίωνα είναι το καταναλωτικό δάνειο, που χορηγείται από
τα μοναστήρια.
Η καταδίκη του έντοκου δανεισμού μεταξύ χριστιανών, αφήνει το πεδίο
ελεύθερο στους Εβραίους να επωμιστούν την αμαρτία της εξυπηρέτησης των
φεουδαρχικών καταναλωτικών αναγκών.
Ο δανεισμός, προϋπόθεση της
εκχρηματισμένης οικονομίας, ανοίγει την πόρτα των πόλεων.
Η Εκκλησία εκδηλώνει την
υποστήριξη της στη φυσική οικονομία, που αποσκοπεί στην χρήση αγαθών, με την
συνδρομή του Αριστοτέλη˙ το χρήμα δεν γεννά φυσικά, άρα δεν μπορεί να κάνει
παιδιά.
Οι ανελαστικές αριστοκρατικές ανάγκες, βασισμένες στην αγροτική ανάπτυξη,
αυξάνουν τις συναλλαγές και συσσωρεύουν ομάδες τεχνιτών γύρω από τον φεουδαρχικό
πύργο. Μια ανάπτυξη, βασισμένη στην καλύτερη διαβίωση των πληβείων, αποτυπώνεται
με την ανέγερση εντυπωσιακών ναών και με την έκρηξη των Σταυροφοριών το 1095.
Τον 12ο αιώνα δημιουργείται ένα νέο πλαίσιο εκχρηματισμένων συναλλαγών και νέων
επαγγελμάτων, στις ταχύτατα αναπτυσσόμενες πόλεις, με την σταδιακή εισδοχή σε
αυτές, έμπορων-τραπεζιτών-τεχνιτών-ανειδίκευτων εργατών. Οι κάθετα ιεραρχημένες
κατηγορίες, διαταράσσονται από οριζόντιες κοινωνικές δομές που συνδέουν ίσους.
Εμφανίζονται θρησκευτικές αδελφότητες στην ύπαιθρο, ενώ στις πόλεις δημιουργούνται
συντεχνίες εμπόρων και τεχνιτών, εταιρίες, επισκοπικές σχολές. Εδώ βρίσκει η πρόοδος
το άγαρ για την καλλιέργεια προσωπικής ανάπτυξης, νέων ανταγωνισμών και για τον
μετασχηματισμό του τριμερούς κοινωνικού διαχωρισμού.
Αναδύεται μια διαφορετική κοσμοαντίληψη, όπου αμφισβητούνται παλιές αξίες
και νοοτροπίες.
Πολλοί έμποροι είναι ταυτόχρονα και ευγενείς, ενώ ο ξεπεσμένος ιππότης
δεν θεωρείται πλέον κοινωνικά ανώτερος από τον πλούσιο έμπορο. Μέσα από τις αστικές
συλλογικές οργανώσεις, οικογένειες με μεγάλη οικονομική επιφάνεια, αναδεικνύονται σε
μεγάλους πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες, βασισμένες στις
εμπορικές και χρηματοπιστωτικές τους δραστηριότητες.
Στην αυγή του 13ου αιώνα,
ευγενείς και Εκκλησία αδυνατούν να περιφρουρήσουν πλήρως, αφενός την εξουσία τους,
αφετέρου την επιβίωση και την υπεράσπιση των κατοίκων. Οι τελευταίοι εκλέγουν δικές
τους πολιτικές ηγεσίες, που μπορούν να νομοθετούν χωρίς την εξουσιοδότηση του
φεουδάρχη.
Η ρήξη με την κλασική περίοδο της φεουδαρχίας.
Στο χωρίο του ιεροκήρυκα δεν διαφαίνεται κάποια μεταφυσική προσπάθεια
επηρεασμού της αντίληψης του σύγχρονου αναγνώστη για τον Μεσαίωνα.
Αποκαλύπτονται οι αλλαγές του 13ου αιώνα, αφενός στην μεσαιωνική κοινωνία αφετέρου
στην αντίληψη της για τα πολιτικοοικονομικά πράγματα.
Η αστική ανάπτυξη είναι
υπεύθυνη για την κατάρρευση του τριμερούς διαχωρισμού, της φυσικής οικονομίας και
του καταμερισμού της εργασίας. Μέσα στο αστικό εργοτάξιο συνενώνονται οι επτά
ελευθερίες
νέα αντίληψη για την ασφάλεια, την οικονομία, την αλληλεγγύη, τη συντεχνία, την
αδελφότητα.
Ο Ιάκωβος βλέπει τη ματαίωση της επιβολής της «Ειρήνης του Θεού» από τις
Σταυροφορίες και την Ιερά Εξέταση να καθορίζει ως έγκλημα τις αιρέσεις˙ η καταδίκη
της Εκκλησίας από την αίρεση των Καθαρών στέλνει ένα ισχυρό επαναστατικό μήνυμα.
Βλέπει την υποκριτική αρωγή της Εκκλησίας στους φτωχούς, ενώ ταυτόχρονα στηρίζει το
κατασκεύασμα του τριπλού διαχωρισμού και την εχθρότητα των φτωχών προς αυτή.
Για να διατηρήσει η Εκκλησία τον ηγετικό κοινωνικό της ρόλο, υιοθετεί τα ιδανικά της
πενίας, του λιτού βίου, της παιδείας και της αλληλεγγύης, ενσωματώνοντας ταυτόχρονα
τον πνευματικό «στρατό» των Φραγκισκανών και Δομινικανών μοναχών. Παράλληλα
αναγκάζεται να απαγορεύσει την τοκογλυφία σε όλους τους καθολικούς.
Στις αρχές του 13ου αιώνα, η φεουδαρχία παραδίδει σταδιακά την διοίκηση των
πόλεων στους πατρικίους, οι οποίοι, μετασχηματιζόμενοι σε κτηματίες αριστοκράτες,
αποστασιοποιούνται από τεχνίτες και μικροεμπόρους.
Τα μεσαία και μικρομεσαία
αστικά στρώματα περιθωριοποιούνται πολιτικά, ενώ την ίδια στιγμή εντείνεται η διαπάλη
μεταξύ τεχνιτών και ανειδίκευτων εργατών, που δεν έχουν καμία συντεχνιακή κάλυψη.
Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει στην ύπαιθρο, όπου η ελίτ των καλλιεργητών (laboureurs),
διαθέτοντας εργαλεία και ζώα, απομακρύνεται από την μάζα των ημερομίσθιων εργατών
(manouvriers).
Η ανάπτυξη εμπορικών δικτύων, καθιστά τις πόλεις πιστωτές
φεουδαρχών και αγροτών.
Δημιουργούνται σχέσεις εξάρτησης που έχουν ως βάση την
τοκογλυφία. Δίπλα στους αγρότες και στους πολεμιστές εμφανίζονται οι αστοί, που
διαταράσσουν τον τριμερή διαχωρισμό. Ο νέος κύκλος αντιπαράθεσης μεταξύ αγροτών
και φεουδαρχών θα ευνοήσει την μοναρχία.
Το φαινόμενο της μεσαιωνικής τοκογλυφίας.
Οι οικονομικές συναλλαγές που πραγματοποιούνται τον 13ο αιώνα στερούνται
καπιταλιστικής εμπειρίας και συνείδησης. Τα οικονομικά γεγονότα αποτελούν αναλαμπή
σε μη οικονομικές καταστάσεις. Οι άνθρωποι αγνοώντας τα γεγονότα αυτά, αναζητούν
την ερμηνεία τους μέσα στις βιβλικές γραφές.
Ο τοκογλύφος ενώ θα αποτελούσε
σήμερα τον προάγγελο του καπιταλισμού, σύμφωνα με τις αξίες του Ιάκωβου είναι ένας
οκνηρός άεργος που κινεί το χρήμα. Θεωρείται κλέφτης της ιδιοκτησίας του Θεού, διότι
πουλά τον «χρόνο» που μεσολαβεί ανάμεσα στην στιγμή που δανείζει και στη στιγμή που
αποζημιώνεται με τόκο.
Ο μεσαιωνικός άνθρωπος έχοντας στο μυαλό του την εργασία
ως την τιμωρία του προπατορικού αμαρτήματος, πιστεύει πως είναι η μόνη
δραστηριότητα που δικαιολογεί το κέρδος. Η αμαρτία δεν συγχωρείται, οπότε μόνη
διέξοδος για τον τοκογλύφο είναι η επιστροφή των κλαπέντων.
Μεταξύ 13ου -15ου αιώνα, υπάρχουν πολλές αλληλοεπικαλύψεις δραστηριοτήτων
μεταξύ εμπόρων, τραπεζιτών και τοκογλύφων.
Ο Δάντης στην Κόλαση, κατονομάζει ως
τοκογλύφους, μεγάλα ονόματα εμπόρων, τραπεζιτών και δικαστών.
Η Εκκλησία
νομιμοποιεί τον τοκογλύφο, όχι την τοκογλυφία, με τίμημα για τη σωτηρία της ψυχής του
τη χορηγία των σταυροφοριών. Κοσμική και εκκλησιαστική αριστοκρατία του ζητούν να
διαλέξει ανάμεσα στο «πουγκί ή στη ζωή». Αυτός κερδίσει και τα δύο εφαρμόζοντας ένα
λογικό επιτόκιο.
Τελικά η τοκογλυφία περιορίζεται από νέες οικονομικές πρακτικές και
όχι από το Καθαρτήριο, το οποίο αποτελεί ένα σίγουρο δρόμο προς τον Παράδεισο.
Συμπέρασμα.
Με την κατάρρευση της φεουδαρχίας αναπτύσσονται οι πόλεις και ταυτόχρονα
ανταγωνισμοί μεταξύ γενεών και νοοτροπιών. Αληθινοί πρωτεργάτες της οικονομικής
προόδου, είναι οι υπηρέτες των αρχόντων (πατρίκιοι), οι έμποροι και οι τοκογλύφοι που
κατέχουν το χρήμα.
Το χρηματοπιστωτικό σύστημα τον 13ο αιώνα, καθορίζει νέους κανόνες
είσπραξης τόκων, χωρίς να παραβιάζεται το χριστιανικό δόγμα.
Οι μεγαλοτραπεζίτες
θεωρούνται κοινωνικά αξιοσέβαστοι, ενώ οι μικροί ενεχυροδανειστές αμαρτωλοί.
Η μεταμόρφωση του τριμερούς διαχωρισμού δεν είναι τόσο ριζοσπαστική όσο
αρχικά δείχνει. Περιλαμβάνει τον κλήρο, τους ευγενείς και μόνο το ανώτερο τμήμα της
Τρίτης τάξης. Ο δυισμός της καταλήγει στην σύγκρουση της Γαλλικής Επανάστασης, όπου
κάποιοι θα σταματήσουν την επανάσταση στην νίκη της ελίτ, ενώ κάποιοι θέλουν να
συνεχίσουν μέχρι τον λαϊκό θρίαμβο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.
Γαγανάκης Κ., Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα 1999.
Διαλέτη Α., «Η μετάβαση από το Μεσαίωνα στη Νεότερη Εποχή στην Ευρώπη», στο
Θέματα Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας, ΕΑΠ, Πάτρα, 2008.
Ράπτης Κ., Γενική Ιστορία της Ευρώπης, από τον 6ο έως τον 18ο αιώνα, Τόμος Α, ΕΑΠ,
Πάτρα, 1999.
Duby George, Μεσαιωνική Δύση: Κοινωνία και Ιδεολογία, Εταιρία Μελέτης Νέου
Ελληνισμού Μνήμων, Αθήνα, 2003.
LeGoff Jacques, «Οι νοοτροπίες μια διφορούμενη ιστορία», στο LeGoff Jacques- Nora
Pierre (επιμ.), Το έργο της Ιστορίας, Ράππα, Αθήνα, 1988. σ.316-335.
LeGoff Jacques, Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής Δύσης, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1993.
LeGoff Jacques, Το πουγκί και η ζωή: Οικονομία και θρησκεία στον Μεσαίωνα, Κέδρος,
Αθήνα, 2003.
0 comments
Το μήνυμα σας