Με μία εκπληκτική έρευνα ο Φώτης Μπαξεβάνης μας... επαναφέρει στην πραγματικότητα της ιστορίας που επαναλαμβάνεται.

Παραγωγισμός και κορπορατισμός. Σας λέει κάτι; Ή μήπως σας λέει κάτι ο όρος «εθνικιστικός καπιταλισμός»; 

Έρευνα - Κείμενο: Φώτης Μπαξεβάνης 

Η Ευρώπη από την Βιομηχανική Επανάσταση μέχρι το 1914 υπόκειται σε θεαματικές οικονομικές μεταβολές. 

Στην Βρετανία θεσμοθετείται την δεκαετία του 1860 η πολιτική ελευθέρου εμπορίου και συναλλαγών, καθιστώντας την Ευρώπη μια ελεύθερη εμπορική ζώνη. Καταλυτικός εξελικτικός παράγοντας καθίσταται ο κανόνας του χρυσού που υιοθετείται την δεκαετία του 1890. 

Η μεταβολή από τον προστατευτισμό στο ελεύθερο εμπόριο, και από την φιλελευθεροποίηση των συναλλαγών στον κανόνα του χρυσού, αποτελεί θεμέλιο της ελεύθερης οικονομίας και υποχώρησης του μερκαντιλισμού. 

Άγγλοι οικονομολόγοι θεμελιώνουν την βιομηχανική εποχή στις αρχές του Διαφωτισμού και στο ιδιωτικό συμφέρον, το οποίο η αθώα ακόμα αστική τάξη θεωρεί αναπόσπαστο τμήμα του δημόσιου. 

Με τους ίδιους φυσικούς νόμους που καθορίζεται η φυσική κοσμική αρμονία, ο άνθρωπος μπορεί να δημιουργήσει κοινωνική και οικονομική αρμονία, η οποία, κατά τον Adam Smith, εξασφαλίζεται από το «αόρατο χέρι» της ελεύθερης αγοράς.

Στην εργασία αυτή επιχειρείται μια αναφορά στα βασικά μοντέλα οικονομικής πολιτικής στη Δύση, μετά την κρίση του 1929 και στη διάρκεια της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης, μέχρι και την δεκαετία του 1970, και η καταγραφή των οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων κάθε μοντέλου. Βασικά δυτικοευρωπαϊκά οικονομικά μοντέλα την περίοδο του Μεσοπολέμου.

Οι καταβολές της Μεγάλης Ύφεσης εντοπίζονται στις δυσβάσταχτες επανορθώσεις της Συνθήκης των Βερσαλλιών (1919). 

Οι επαχθείς όροι γονατίζουν την γερμανική οικονομία και κοινωνία, ενώ τροφοδοτούν τον ναζισμό. 

Η κριτική του οικονομολόγου Keynes, σχετικά με την ανάγκη αποκατάστασης της γερμανικής, ως προϋπόθεση μιας σταθερής ευρωπαϊκής οικονομίας προσκρούει στις γαλλικές ανασφάλειες. 

Εκκρεμούν τεράστιες συμμαχικές οφειλές προς τις Η.Π.Α. και γερμανικές επανορθώσεις προς τους νικητές, λόγω της διακοπής της δανειοδοτικής ροής, ως αποτέλεσμα της χρηματιστηριακής κρίσης του 1929. 

Η επικράτηση του οικονομικού προστατευτισμού, που συνδέεται με τον κρατικό παρεμβατισμό, δημιουργεί ελπίδες επιβίωσης για ένα μεγάλο αριθμό βασικών βιομηχανικών κλάδων. 

Η Ευρώπη αντιγράφει τις παρεμβατικές πολιτικές των Η.Π.Α. αυξάνοντας τους εισαγωγικούς δασμούς, ενώ ο οικονομικός εθνικισμός προετοιμάζει τα έθνη για νέες πολεμικές συγκρούσεις, εδραιώνοντας μια οικονομική αυτάρκεια που υπονομεύει το διεθνές εμπόριο. 

Η Ύφεση στην Ευρώπη, μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, εκδηλώνεται με πληθωριστικά φαινόμενα και νομισματική αστάθεια. Αναδεικνύεται η πολιτική πτυχή του προβλήματος, διότι ένα αδύνατο νόμισμα αποκαλύπτει ένα νοσηρό κρατικό μηχανισμό. 

Οι ευρωπαϊκές οικονομίες επιδιώκουν την επανεκκίνηση φιλελεύθερων οικονομικών πολιτικών, ενώ κλιμακώνεται ο εθνικισμός. Η πρόσκαιρη στροφή στον χρυσό κανόνα αποτελεί μια φιλελεύθερη απόπειρα θεραπείας της νομισματικής κρίσης. 

Τα τραπεζογραμμάτια μετατρέπονται ελεύθερα σε χρυσό και συνδέονται με την στερλίνα. 

Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, η Βρετανία γίνεται διεθνές νομισματικό κέντρο. Η υποτίμηση της στερλίνας το 1931 και η κινητοποίηση μηχανισμών προστασίας των εθνικών νομισμάτων, προκαλούν την κατάρρευση του χρυσού κανόνα. Η Βρετανία προσχωρεί στον προστατευτισμό, μειώνεται ο όγκος του διεθνούς εμπορίου, ενώ πολλές χώρες χρεοκοπούν. 

Η αγροτική υπερπαραγωγή ζημιώνει τον αγροτικό τομέα, ενώ η αναπτυσσόμενη βιομηχανία υποκαθιστά τις εισαγωγές. 

Το εμπόριο βρίσκεται υπό κρατική κηδεμονία, στην προσπάθεια αναζήτησης νέων τοποθετήσεων και κερδών. 

Στην κορύφωση της Ύφεσης (1932-1933) η ανεργία κορυφώνεται στο 23% στην Βρετανία, 27% στις Η.Π.Α. και 44% στην Γερμανία. Ωστόσο η κατάσταση γίνεται αφόρητη λόγω της παντελούς έλλειψης κοινωνικής και επιδοματικής πολιτικής. Υπάρχει η πραγματικότητα των συσσιτίων των ανέργων και της μαζικά εξαθλιωμένης εργατικής τάξης. Είναι εμφανής η ακαταλληλότητα των κυρίαρχων οικονομικών αντιλήψεων απέναντι στο μέγα πρόβλημα της ανεργίας και της αναζωογόνησης της παραγωγής. 

Η οικονομική κατάρρευση που συντελείται στον Μεσοπόλεμο σημαδεύει ολόκληρο τον 20ο αιώνα και επηρεάζει όλο τον πλανήτη. 

Η κατάσταση στις Η.Π.Α., επίκεντρο της Μεγάλης Ύφεσης, δίνει την εντύπωση ότι ήρθε το τέλος του καπιταλισμού. Οι οικονομικές διακυμάνσεις, με τις οποίες υπερνικά τις ανυπέρβλητες εσωτερικές του αντιφάσεις, θέτουν τώρα το σύστημα σε μεγάλο κίνδυνο. 

Η οικονομική παγκοσμιοποίηση βρίσκεται σε στασιμότητα, ενώ οι οικονομικές επιπτώσεις στις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων είναι καταστροφικές. 

Με το χρηματιστηριακό κραχ ο διεθνής δανεισμός μειώνεται σε ποσοστό πάνω από 90%.Οι αμερικανικές επενδύσεις και πιστώσεις στερεύουν, με αποτέλεσμα τα κράτη χρεώστες να πληρώνουν περισσότερα σε τόκους, δόσεις και κεφάλαια από όσα δανείστηκαν. Τα τραπεζικά αποθεματικά μειώνονται δραματικά και οι καταθέτες τρέχουν να αποσύρουν τις καταθέσεις τους. 

Η Γενική Θεωρία του Keynes το 1936 αποτελεί μια νέα οικονομική προσέγγιση. Θεωρεί ότι ο καπιταλισμός αδυνατεί να εκπληρώσει το βασικό οικονομικό αίτημα της πλήρους αξιοποίησης των πλουτοπαραγωγικών πόρων. 

Η οικονομική κατάρρευση του Μεσοπολέμου, πέρα από την ασύμμετρη οικονομική ανάπτυξη μεταξύ των Η.Π.Α. και του υπόλοιπου κόσμου, οφείλεται στην δυσανάλογη αύξηση των μισθών σε σχέση με τα τεράστια επιχειρηματικά κέρδη. 

Ο Keynes έχει έγκαιρα προειδοποιήσει ότι η λίρα είναι υπερτιμημένη και ότι περαιτέρω υποτίμηση των μισθών θα δημιουργούσε κοινωνικές αναταραχές. Θορυβημένος από τη ισχνή ζήτηση, αναδεικνύει την ανάγκη δημιουργίας δημοσίων έργων για την τιθάσευση της ανεργίας.

Το New Deal, εστιάζει στην διαχείριση τρεχόντων οικονομικών ζητημάτων. 

Η πολιτική επιδομάτων, η προσπάθεια οικονομικής ανάκαμψης με την δημιουργία δημοσίων έργων, οι μεταρρυθμίσεις σε χρηματοπιστωτικό, αγροτικό και εργασιακό τομέα, αποβαίνουν άκαρπες, αφού το 1942 η ανεργία στις Η.Π.Α. βρίσκεται στο 10%. Η συντηρητική βρετανική κυβέρνηση δεν δέχεται νομισματικές πιέσεις μετά την εγκατάλειψη του χρυσού κανόνα, ενώ εφαρμόζει κρατικό έλεγχο στις τιμές και στις εισαγωγές προϊόντων. 

Στην Γαλλία το λαϊκό μέτωπο εφαρμόζει αναποτελεσματικά, προγράμματα αύξησης δημόσιων δαπανών, απορρόφησης της ανεργίας, μείωσης ωρών εργασίας. 

Στη Σουηδία εφαρμόζεται κρατική παρέμβαση, μόνο στην περίπτωση μείωσης του εγχώριου προϊόντος και των επενδύσεων, με φορολογικές μειώσεις και αύξηση δαπανών, ώστε να δημιουργηθεί υψηλή ζήτηση. 

Η άνοδος στην δεκαετία του 1930 ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Ευρώπη, καταδεικνύει την κοινωνική αποσύνθεση και την κρίση του κοινοβουλευτισμού. Οι μικρομεσαίοι αστοί βλέπουν στον φασισμό την σωτήρια, ανάμεσα στην προλεταριοποίηση τους και στον σκληρό ανταγωνισμό της φιλελεύθερης οικονομίας. 

Χαρακτηριστικά του «εθνικιστικού καπιταλισμού» αποτελούν, η απέχθεια ενάντια στην Γαλλική Επανάσταση και στον Διαφωτισμό και οι αντικαπιταλιστικές ρητορικές ενάντια στο διεθνές κεφάλαιο, πιστό σύμμαχο μαζί με την Καθολική Εκκλησία ενάντια στην Οκτωβριανή Επανάσταση. 

Στην φασιστική Ιταλία αναπτύσσεται ένας μερκαντιλισμός, στηριγμένος στην πολεμική βιομηχανία και στην αγροτική αυτάρκεια, χωρίς να υπάρχει, όπως και στην Ισπανία του Φράνκο, συγκεκριμένο οικονομικό πρόγραμμα. 

Ο «παραγωγισμός» στηρίζει την βαριά βιομηχανία μέσα από την φορολόγηση του ατομικού εισοδήματος, ενώ ο κορπορατισμός λειτουργεί ως μέσο καταστολής του συνδικαλιστικού κινήματος. 

Το προγράμματα «δημιουργίας εργασίας» την περίοδο 1933-38, συντελούν ώστε η ναζιστική Γερμανία να είναι το μόνο δυτικό κράτος χωρίς ανεργία. Κλιμακώνεται η δημιουργία δημοσίων έργων, ενώ η πολεμική βιομηχανία προετοιμάζει ένα νέο πόλεμο,στην διάρκεια του οποίου υλοποιείται το μοντέλο του «κεντρικού σχεδιασμού» στηριγμένο στην «περιφερειακή οικονομία». Αυτό προβλέπει μια ενοποιημένη ζώνη, όπου η γερμανική οικονομία απομυζεί οικονομίες κατακτημένων κρατών προς όφελος της. Η ιδέα αυτή αποβλέπει σε μια ενωμένη Ευρώπη, η οποία αντιμετωπίζεται ως ζωτικός χώρος μέσα στον οποίο συντελείται η εκκαθάριση εκατομμυρίων Εβραίων και άλλων «υπανθρώπων». 

Βασικά δυτικοευρωπαϊκά οικονομικά μοντέλα την περίοδο της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης (1950-1975). 

Η χιτλερική περίοδος αφήνει πίσω της εκατομμύρια νεκρούς και εκτοπισμένους, εθνικούς διχασμούς, εθνοτικές αντιπαλότητες, κατεστραμμένες πόλεις και ύπαιθρο. Η Ευρώπη μετράει απώλειες παραγωγικών πόρων και εργατικού δυναμικού. Η οικονομική ανάπτυξη στηρίζεται στον κρατικό παρεμβατισμό, ο οποίος τώρα αναδεικνύει ένα ισχυρό σχεδιαστικό κρατικό οικονομικό τομέα. Κρατικό σχεδιασμό χρησιμοποιεί και η μεικτή οικονομία, στα πλαίσια της οποίας είχε λειτουργήσει προπολεμικά ο οικονομικός διευθυντισμός. Ωστόσο ο κρατικός παρεμβατισμός λειτουργεί μέσα σε ένα σύστημα φιλελευθεροποιημένων συναλλαγών, το οποίο οδηγεί στην δημιουργία μιας ενιαίας αγοράς και στην συνέχεια μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης χωρών με ελεγχόμενες και μεικτές οικονομίες και στα κράτη κοινωνικής πρόνοιας. 

Υπό την αναγνωρισμένη πρωτοκαθεδρία της αμερικανικής οικονομίας, και παρόντος του κομμουνιστικού κινδύνου, υιοθετείται πολιτική γενναίων παροχών για την ευρωπαϊκή ανοικοδόμηση, γνωστή ως Σχέδιο Marshall. 

Στο Bretton Woods το 1944, ιδρύεται στην βάση των ιδεών του Keynes, το Δ.Ν.Τ., καθορίζεται η μετατρεψιμότητα των νομισμάτων, η σταθερότητα των συναλλαγματικών ισοτιμιών και προβλέπεται η δημιουργία Παγκόσμιας Τράπεζας για την υλοποίηση αναπτυξιακών προγραμμάτων. 

Το 1947 στη Γενεύη, αποφασίζεται η μείωση των εμπορικών περιορισμών με την Συνθήκη της GATT, εξοβελίζοντας τον προστατευτικό οικονομικό εθνικισμό του Μεσοπολέμου. 

Αποκορύφωμα των μεταπολεμικών συνεργασιών αποτελεί η οικονομική ολοκλήρωση της Ευρώπης το 1958. 

Τα προηγμένα ευρωπαϊκά κράτη, δικαιώνοντας τον Keynes, μετεξελίσσονται σε κράτη πρόνοιας, δημιουργώντας συνθήκες μαζικής κατανάλωσης, εργασίας πλήρους απασχόλησης, σταθερής αύξησης εισοδήματος, εθνικοποιήσεων, επενδύσεων, αναπτυξιακών πολιτικών και συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης. 

Την περίοδο 1950 - 1975 το ευρωπαϊκό Α.Ε.Π. αυξάνεται 3,8% ετησίως και υπάρχει συνεχόμενη οικονομική μεγέθυνση. Ο πληθωρισμός σε χαμηλά επίπεδα εξασφαλίζει κοινωνική συνοχή. Υπάρχει μια συνεχής τεχνολογική πρόοδος, βασισμένη στο δόγμα του φορντισμού, βιομηχανική ανάπτυξη, αυξανόμενη ζήτηση εξειδικευμένου προσωπικού. Αυξάνονται συνεχώς οι συντελεστές παραγωγής και η οικονομική ευημερία διαχέεται σε όλη την κοινωνία. 

Η δυτικοευρωπαϊκή οικονομία στηρίζεται σε ένα μεγάλο εργατικό δυναμικό, ενισχυμένο από νόμιμους μετανάστες, στη επάρκεια κεφαλαίου, στον έλεγχο του τραπεζικού κλάδου. Ο μετασχηματισμός των ευρωπαϊκών κοινωνιών συρρικνώνει για άλλη μια φορά τους αγροτικούς πληθυσμούς, απόρροια της τεχνολογικής προόδου. 

Μαζικοποίηση και εκδημοκρατισμός της ανώτερης και ανώτατης παιδείας, αποτελούν αίτια της τεράστιας αύξησης του φοιτητικού πληθυσμού, το μόνο πολιτικό σώμα που μπορεί να αναλάβει συλλογική πολιτική δράση. 

Το επαναστατικό όνειρο μιας παγκόσμιας εξέγερσης, υλοποιείται τον Μάιο του 1968, με κέντρο το Παρίσι. Ωστόσο είναι το φιτίλι χωρίς την εκρηκτική ύλη της ευνουχισμένης από οράματα εργατικής τάξης, όπου το τελευταίο πράγμα που σκέφτεται είναι η επανάσταση. 

Η αποτυχία του επαναστατικού εγχειρήματος του φοιτητικού κινήματος το οδηγεί στον δρόμο της τρομοκρατίας, χωρίς σοβαρή πολιτική επίδραση. 

Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1970 η εργατική τάξη διευρύνεται, ωστόσο η συλλογική δράση για την βελτίωση της κοινής μοίρας, υπονομεύεται από την οικονομική και κοινωνική ευημερία. 

Το φεμινιστικό κίνημα αναζωπυρώνεται στην δεκαετία του 1960. Η γυναίκα μπαίνει στην αγορά εργασίας και στην ανώτερη εκπαίδευση, αποτελώντας την νέα μεγάλη πολιτική δύναμη, η οποία εκδηλώνεται με παρεμβάσεις για το διαζύγιο και τις αμβλώσεις. 

Η κατάρρευση του νομισματικού συστήματος του Bretton Woods (1971), η πετρελαϊκή κρίση (1973-1978) και η αύξηση του πληθωρισμού, δημιουργούν τον «στασιμοπληθωρισμό». 

Αυτός και τα τεράστια δημοσιονομικά ελλείμματα των Η.Π.Α. εκτοξεύουν την ανεργία, φέρνοντας τις θεωρίες των Friedman και Hayek στο προσκήνιο. Αυτές προτείνουν επιστροφή στον φιλελευθερισμό, ακυρώνοντας κάθε κρατική οικονομική παρέμβαση και υιοθετούνται από τις κυβερνήσεις Thatcher, Reagan και Pinochet. 

Συμπέρασμα

Η Μεγάλη Ύφεση στην οποία οδηγήθηκε η Ευρώπη στον Μεσοπόλεμο είναι και πάλι ορατή. Οι μονεταριστικές «ορθοδοξίες» επιδεινώνουν την οικονομική κρίση δημιουργώντας νέους εθνικισμούς (Γαλλία-Αυστρία). 

Η ανακύκλωση του φαινομένου του φιλελευθερισμού, «θα έπρεπε να υπενθυμίζει τα μείζονα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ιστορίας που παραδειγματοποιεί: την απίστευτη βραχύτητα της μνήμης και των θεωρητικών οικονομολόγων και όσων εφαρμόζουν τις θεωρίες αυτές. Μας δείχνει επίσης ανάγλυφα την ζωτική ανάγκη της κοινωνίας για ιστορικούς που πρέπει να θυμίζουν στους συμπολίτες τους αυτά που λησμονούν». 

Η σπουδαιότητα των μεταπολεμικών συνεργασιών για την ευρωπαϊκή οικονομική ολοκλήρωση αποτελεί καταστάλαγμα της συνειδητοποίησης, ότι οι ευρωπαϊκές οικονομικές αξιώσεις θα παραμένουν ανεκπλήρωτες στην σκιά της αμερικανικής παντοδυναμίας. Πρωτεργάτης του εγχειρήματος ο Aristide Briand, που χαιρέτησε το 1925 την υπογραφή της Συνθήκης του Λοκάρνο, ως ένα προσχέδιο δημιουργίας μιας οικονομικά Ενωμένης Ευρώπης. 

Το τέλος του αιώνα δεν περιλαμβάνει μια αποκλειστικά «Δυτική» οικονομία. Η Ασία αποτελεί ένα νέο δυναμικό παίχτη, δημιουργώντας ένα νέο διεθνές πολιτικοοικονομικό σύστημα τριών πόλων, προτείνοντας την παγκόσμια οικονομία του 21ου αιώνα.