Ένας κοντός άντρας που καπνίζει μανιωδώς και γράφει στο σημειωματάριό του σ΄ένα παριζιάνικο καφέ.... Ζαν-Πολ Σαρτρ (Jean-Paul Santre). Ίσως ο διασημότερος φιλόσοφος του 20ού αιώνα.









Γράφει η Ελευθερία Ρίζου

Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ο Ζαν-Πολ Σαρτρ (1905 -1980), ένας από τους διασημότερους υπαρξιστές φιλοσόφους, το περνούσε διαμένοντας σε ξενοδοχεία ενώ τα περισσότερα μυθιστορήματα, θεατρικά κείμενα και βιογραφίες του τα έγραφε συνήθως σε καφέ, όπως στο παριζιάνικο καφέ Les Deux Magots.

Συχνά ο Σαρτ συνοδευόταν από μια γοητευτική και πανέξυπνη γυναίκα, τη Σιμόν ντε Μποβουάρ (1908 – 1986). Φιλόσοφος και μυθιστοριογράφος εκείνη, είχε γράψει το σημαντικό φεμινιστικό βιβλίο, Δεύτερο φύλο. Είχαν γνωριστεί τα φοιτητικά τους χρόνια και αποτελούσαν μακροχρόνιο συντροφικό ζευγάρι, χωρίς ποτέ να παντρευτούν ή να συζούν. Ακολουθούσαν μια ελευθεριάζουσα σχέση την οποία οι ίδιοι τη χαρακτήριζαν «ουσιώδη», ενώ τις άλλες σχέσεις τους «ενδεχομενικές», δηλαδή «όχι αναγκαίες».


Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, το Παρίσι είχε καταληφθεί από τις ναζιστικές δυνάμεις. Η κατάσταση ήταν πολύ δύσκολη. Οι άνθρωποι είτε προσχώρησαν στην Αντίσταση, είτε συνεργάστηκαν με τους Ναζί, ενώ οι Εβραίοι του Παρισιού οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκεντρώσεων και θανατώθηκαν.

Ο Σαρτ γράφει Tο Είναι και το Μηδέν (1943), που δημοσιεύεται κατά τη διάρκεια του πολέμου, και αποτελεί έναν μακρόσυρτο στοχασμό, επιχειρώντας να θεμελιώσει την ύπαρξη του ανθρώπου: «Δεν θα ανακαλύψουμε τον εαυτό μας σε δεν ξέρω ποιο καταφύγιο: θα τον ανακαλύψουμε στον δρόμο, στην πόλη, μέσα στο πλήθος, πράγμα ανάμεσα στα πράγματα, άνθρωπος ανάμεσα στους ανθρώπους». Με κεντρικό θέμα του έργου την ελευθερία, άφηνε να διαμηνυθεί πως σε αντίθεση με έναν σουγιά, ο άνθρωπος δεν είναι σχεδιασμένος για να κάνει κάτι συγκεκριμένο, ούτε πίστευε πως υπάρχει ένας θεός που μας έχει σχεδιάσει, έτσι απέρριπτε την ιδέα ο θεός είχε θέσει έναν σκοπό για μας.


Αλλά τι είναι σχεδιασμένος ο άνθρωπος να κάνει, σύμφωνα με τον Σαρτ;
Οι άνθρωποι δεν έχουν κάποιο λόγο που βρίσκονται εδώ, ούτε υπάρχει συγκεκριμένος τρόπος που πρέπει να είναι ώστε να θεωρούνται άνθρωποι. Ένας άνθρωπος επιλέγει τι θα κάνει, τι θα γίνει. Κι αν δεν καταφέρει αυτό που έχει επιλέξει και οι λόγοι που δεν θα το έχει καταφέρνει μπορεί να βρίσκονται πέρα από τον έλεγχο του, πάλι είναι υπεύθυνος για το ότι θέλει αυτό το πράγμα, για το ότι προσπαθεί να το κάνει και για το πώς αντιδρά στην αποτυχία του να το καταφέρει.

Πόσο δύσκολο να διαχειριστεί κανείς την ελευθερία του; Γι' αυτό πολλοί από μας την αποφεύγουμε;



Στη ζωή του Σαρτ μαζί με την ανάγκη του να ορίσει την ελευθερία εγκαθίσταται και η σκέψη του για την πολιτική. Τα θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα που θέτει η πολιτική για τον Σαρτ δεν διαχωρίζονται.


Ιδρύει το περιοδικό Temps Modernes, σημείο αναφοράς της αριστερής διανόησης, τίθεται εναντίον των πολέμων στην Ινδοκίνα, στην Αλγερία και στο Βιετνάμ. Αφήνει το στίγμα του, τον Μάη του '68, στη Σορβόννη...

«Συντόμευε, παππού!», λέγεται πως ακούστηκε στο κατάμεστο αμφιθέατρο την ώρα της ομιλίας του Σαρτ, ο οποίος δεν αντέδρασε. Στις 19 Ιουνίου 1968 γράφει ο Ζαν-Πολ Σαρτρ στον «Nouvel Observateur»

«Ο καθηγητής πανεπιστημίου είναι σχεδόν πάντα - έτσι ήταν και στον καιρό μου - ένας κύριος που έκανε ένα διδακτορικό και το επαναλαμβάνει για το υπόλοιπο της ζωής του. Είναι επίσης κάποιος ο οποίος έχει μια εξουσία στην οποία είναι λυσσαλέα προσκολλημένος: το να επιβάλλει στους ανθρώπους, στο όνομα της γνώσης που έχει, τις ιδέες του, χωρίς αυτοί που τις ακούνε να έχουν το δικαίωμα να τις αμφισβητήσουν. Μια γνώση όμως που δεν δέχεται κριτική δεν έχει καμία αξία. Οταν ο Αρόν γερνώντας επαναλαμβάνει επ' αόριστον τις ιδέες του διδακτορικού του, γραμμένου πριν από τον πόλεμο του 1939, χωρίς αυτοί που τον ακούνε να μπορούν να κάνουν τον παραμικρό κριτικό έλεγχο, ασκεί μια εξουσία πραγματική, η οποία όμως δεν στηρίζεται σε μια γνώση άξια να φέρει αυτό το όνομα. (...) Κόβω το χέρι μου ότι ο Ρεϊμόν Αρόν δεν έθεσε ποτέ τον εαυτό του υπό αμφισβήτηση και γι' αυτό είναι στα μάτια μου ανάξιος να είναι καθηγητής».

Η φιλοσοφία του Σαρτρ ορίστηκε ως «υπαρξισμός» Το όνομα προήλθε από την ιδέα πως πρώτα υπάρχουμε στον κόσμο και ύστερα πρέπει να αποφασίσουμε τι θα κάνουμε στη ζωή μας. Ο υπαρξισμός έγινε μόδα όπου σαγήνεψε χιλιάδες νέους που συζητούσαν το παράλογο της ανθρώπινης ύπαρξης.

Στο μεταγενέστερο έργο του Σαρτ διαφαίνεται η προσπάθεια να κατανοήσει με ποιον τρόπο ανήκουμε σε μια ευρύτερη ομάδα ανθρώπων και τι ρόλο διαδραματίζουν οι κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες στη ζωή μας. Κάποιοι ισχυρίζονται πως το έργο του γινόταν όλο και πιο δυσνόητο, ίσως εν μέρει επειδή λέγεται πως μεγάλο τμήμα του γραφόταν υπό την επήρεια αμφεταμινών.

Παρακολουθήστε απόσπασμα από την ταινία-ντοκουμέντο (1961) για/με τον Σαρτ. Δίπλα του η Μποβουάρ.


Πηγές:
«Μικρή ιστορία της Φιλοσοφίας»,Nigel Warburton, εκδ. Πατάκη
 tovima.gr